از عظمت هور تا هور کوچک

جمعیت و اقتصاد مناطق مجاور هورالعظیم

سرزمین غنی و
فقر فراگیر

در محدوده تالاب ٥٥ سکونتگاه انسانی شناسایی شده اند که ٢٩ مورد از آن ها در پی جنگ تحمیلی خالی از سکنه شده‌اند.

در کانون مطالعات تنها ٢٤ روستا و ٢ شهر (رفیع و بستان) دیده می‌شوند که در مجموع ١٠٫٩٨٥ نفر جمعیت دارند. تراکم جمعیتی در این محدوده بسیار پایین است (در حدود ٠٫١ نفر در هر هکتار) و اغلب ساکنان این منطقه عرب و شیعه خوزستان‌اند.

وضع نامناسب اقتصادی مردم این منطقه هر‌روز بر دامنه پدیده مهاجرت می‌افزاید. در گذشته نه چندان دور این ش هر به دلیل داشتن امکانات و منابع سرشار و غنی از قبیل اراضی کشاورزی، دامداری، دامپروری و صید در تالاب هورالعظیم از مهم‌ترین مراکز اقتصادی دشت آزادگان بود، به‌نحوی که از نظر اشتغال مشکلات کمی در منطقه مشاهده می‌شده است.

وضعیت فعلی

اکنون، وضعیت جمعیتی منطقه تالاب هورالعظیم نشان می‌دهد که این منطقه از نظر اقتصادی و اجتماعی تحت فشار قرار دارد.

مشکلات اقتصادی

افراد این منطقه با مشکلات اقتصادی مواجه‌اند که به طور مستقیم بر زندگی و سطح کیفی آن تأثیر می گذارد. آمار نشان می‌دهد که مشکلات اقتصادی، از جمله کمبود فرصت‌های شغلی، باعث شده تا تعداد زیادی از افراد این منطقه به شهرها و مناطق دیگر مهاجرت کنند.

مهاجرت

این وضعیت در سال‌های اخیر منجر به افزایش ٢٠ درصدی تعداد مهاجران از این منطقه شده است.

کاهش انباشت
نیروی انسانی

مهاجرت بیشتر افراد به شهرها و مناطق دیگر، منجر به کاهش جمعیت محلی شده است. مهاجرت افراد از منطقه تالاب هورالعظیم به شهرها و مناطق دیگر، باعث کاهش تنوع فرهنگی و اقتصادی در این منطقه شده است. این وضعیت می‌تواند منجر به از دست رفتن جوامع محلی و سنت‌های فرهنگی منطقه شود.

اقتصاد
محلی

هورالعظیم که ساکنان عرب زبان آن، آن را هورالهویزه نیز می‌نامند، روزگاری به خاطر ثروتش کویت کوچک نامیده می شد؛ ماهی‌گیری، پرورش گاومیش، شکار پرندگان، بوریابافی، ساخت قایق و… مشاغلی بودند که زندگی مرفهی را به ساکنانش می‌بخشید. صدها روستا در امتداد هور از آن امرار معاش می‌کردند. در سال‌های اخیر با خشک شدن آب تالاب، به دلیل نرسیدن حقابه لازم برای احیای این تالاب، کسب و کار بومی مردم منطقه به‌شدت تحت تاثیر قرار گرفته است.

بوریا بافی

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی و صنایع دستی در منطقه بوریابافی‌ست. این فعالیت از نظر فرهنگی نیز بسیار ارزشمند است زیرا با حفظ و انتقال طرح‌ها و الگوهای قدیمی، فرهنگ و هنر محلی را حفظ می‌کند.

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی و صنایع دستی در منطقه بوریابافی‌ست. این فعالیت از نظر فرهنگی نیز بسیار ارزشمند است زیرا با حفظ و انتقال طرح ها و الگوهای قدیمی، فرهنگ و هنر محلی را حفظ می‌کند.

با این حال، بوریابافی نیز در منطقه تالاب هورالعظیم با چالش‌هایی روبروست؛ کاهش منابع آبی و تغییرات اقلیمی باعث کاهش تولید و کیفیت دستبافت‌ها شده است. علاوه بر این، رقابت با فرش‌ها و محصولات صنعتی تولید شده در سایر مناطق نیز چالش‌هایی را برای بازار فروش بوریا ایجاد کرده است.

دامداری

خوزستان تنها استان دارای بیشترین تنوع دامی‌ست؛ تنوع نژادی اعم از شتر، اسب اصیل عرب، گوسفند عرب و بختیاری، گاو بومی، گاو نجدی، بزنجدی و گاومیش‌ها در هیچ جای دیگر کشور به صورت متمرکز و در یک جا یافت نمی‌شود.

حدود سه میلیون رأس دام سبک (گوسفند و بز) و ٥٧٠تا ٦٠٠هزار رأس دام سنگین شامل گاومیش، شتر و گاو در خوزستان وجود دارد؛ ١٠٠ هزار رأس گاومیش در کشور وجود دارد که بیشترین میزان آن در خوزستان و تعداد اندکی در سایر استان‌ها می‌باشد.

صنعت گاومیش داری

گاومیش یکی از دام‌های بومی ایران بوده و از ٢٥٠٠ سال قبل از میلاد مسیح در سرزمین بین النهرین و دره ایندوس اهلی شده است. صنعت گاومیش داری در خوزستان نسبت به دیگر استان‌های کشور بیشترین شاغل را دارد، در واقع این استان با داشتن بیش از ٨٥ درصد این دام سنگین، قطب این صنعت محسوب می شود.

مخاطرات طبیعی

با این وجود، خوزستان از جمله استان‌هایی ست که با بلایای مختلف طبیعی از جمله خشکسالی و همین طور سیل یا بیماری‌ها مواجه است، بنابراین ریسک نگهداری و پرورش دام در آن بالاست. در سال‌های اخیر به دلیل افزایش هزینه‌های نگهداری دام شاهد کوچ ابدی تعداد بسیاری از گاومیش ها بوده‌ایم.

مشکل دیگر هزینه خوراک دام‌هاست که چندین برابر شده است. علاوه بر این، بیمه گاومیش‌ها تنها بخش کوچکی از خسارات گاومیش داران را پوشش می‌دهد. تداوم این روند و همچنین قیمت مناسبی که عراقی‌ها بابت خرید گاومیش خوزستانی پرداخت می‌کنند، آینده این صنعت را در خوزستان و کشور در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد. به گونه‌ای که در شرایط فعلی، گاومیش‌داری را باید صنعتی در حال انقراض دانست.

صید ماهی

تالاب هورالعظیم از مهم‌ترین آب‌های شیرین ایران، محل زندگی و پرورش ماهیان مختلف بوده است.

آلودگی محیطی

متاسفانه، این تالاب با مشکلاتی مانند کاهش منابع آبی، آلودگی و تغییرات زیست محیطی روبروست. و در آن شاهد مرگ و میر تعداد بسیار زیادی از ماهیان در فصول مختلف سال هستیم.

تراکم نیشکری

بر اساس آمارها، تا سال گذشته، حدود ٧٠ درصد از زمین‌های اطراف تالاب به تراکم نیشکری دچار شده که این موضوع باعث کاهش جریان آب و از بین رفتن محیط زیست تالاب شده است. تراکم نیشکری یک مسئله جدی زیست‌محیطی برای ماهیگیری ست؛ زمانی که نیشکر زیادی در آب تالاب حل شده و تراکم آن افزایش می‌یابد، ممکن است منجر به افزایش سطح کربن آلی و تغییرات شیمیایی آب شود که محیط زیست را برای ماهیان ناسالم کند یا حتی به کاهش جمعیت ماهیان بیانجامد. این موضوع می‌تواند برای صیادان و متولیان محیط زیست محلی چالش‌هایی ایجاد کند و باعث کاهش دسترسی به ماهیان جهت صید شود.

نابودی تنوع زیستی

از سوی دیگر، تخریب محیط زیست موجود در این منطقه، باعث از بین رفتن تنوع زیستی تالاب شده است. افزایش آلودگی هوا و آب نیز از دیگر مشکلاتی ست که به مرور زمان و با فعالیت‌های صنعتی و شهری در اطراف تالاب، تشدید می شود.

کشاورزی

براساس نتایج آمارگیری زراعت در سال آبی ٩٧-١٣٩٦ که از سوی مرکز آمار ایران منتشر شده است، استان خوزستان با داشتن ٨٨٩٫٣٧٩ هکتار، ٪١٤٫٣ از کل اراضی زراعی کشور را در اختیار دارد. استان خوزستان با برداشت ١٣٫٤١٧٫٣٧٨ تن محصول از اراضی زراعی که ٪٢١ از مجموع محصولات زراعی تولیدی کشور را در بر می‌گیرد، دارای بیشترین مقدار تولید محصولات زراعی در کشور است.

کاشت برنج در اقلیم خشک

در سی سال گذشته هیچ‌گاه حقابه هورالعظیم به اندازه کافی پرداخت نشده است، اما علت اصلی عدم تامین این حقابه در دو سال اخیر، افزایش مصرف آب توسط کشاورزان حوضه آبریز کرخه بوده است؛ کشاورزانی که زمین‌های آن بر اثر وقوع سیل شدید و عدم مهار سیلاب به شدت آسیب دیده بودند، در سال‌های بعدی مجوز گرفتند تا در زمین های زراعی خود برنج بکارند. این در حالی است که طبق مصوبه کمیته سازگاری با کم آبی وزارت نیرو، برنج کاری در استان خوزستان به‌طور کامل ممنوع است.

با این حال، بی توجهی دستگاه‌های اجرایی به تامین حقابه تالاب هورالعظیم و صادر شدن مجوز کشت برنج در استان خوزستان از سوی وزارت جهاد کشاورزی، با وجود شرایط خشکسالی، میزان تراز آب در برخی بخش‌های هورالعظیم را به زیر نیم متر رسانده و شرایط زیست حیات وحش مجاور این تالاب را در وضعیت بحرانی قرار داده است.

نکته دیگر این است که بر اساس برنامه الگوی کشت وزارت جهاد کشاورزی، صرفا کشت اول برنج در استان خوزستان مجاز دانسته شده است، اما اکنون بسیاری از برنج کاران خوزستانی اقدام به کشت دوم برنج تابستانه می‌کنند.

فقر

منطقه تالاب هورالعظیم در استان خوزستان، با مشکلات فراوانی روبروست که باعث تشدید فقر در این منطقه شده است. این منطقه به‌عنوان یکی از محیط‌های حساس طبیعی در ایران با مشکلات زیست‌محیطی و امنیتی بسیاری روبرو است. بر اساس آمارها، در سال‌های اخیر، از بین جمعیت محلی، بیش از ٣٠ درصد در شرایط فقر زندگی می‌کنند. این درصد نشان دهنده ابعاد گسترده فقر در این منطقه است.

علاوه بر فقر اقتصادی، مشکلات طبیعی نیز وضعیت امنیتی را تشدید می‌کنند. تغییرات آب و هوایی، کاهش منابع آبی و کاهش سطح آب در تالاب ها باعث کاهش تولید محصولات کشاورزی و درآمد کشاورزان محلی می‌شود. بیش از ٦٠درصد از مردم این منطقه به بخش کشاورزی متکی اند و نابسامانی در این بخش باعث تضعیف اقتصاد منطقه می‌شود.

نرخ جرایم

علاوه بر این، مشکلات امنیتی نیز در منطقه وجود دارد. فشارهای اقتصادی و اجتماعی می‌تواند منجر به افزایش جرایم و تضعیف امنیت منطقه شود. آمار نشان می‌دهد که نرخ جرایم در این منطقه بالاتر از میانگین کشوری است که این خود یکی از جلوه های فقر و بی کاری در منطقه است.

لزوم توسعه ی پایدار

با توجه به این چالش‌های چندگانه، لزوم توسعه برنامه ها و سیاست های جامع برای مقابله با فقر و مشکلات امنیتی در منطقه تالاب هورالعظیم خوزستان امری حیاتی به نظر می‌رسد. این برنامه‌ها باید شامل توسعه اقتصادی پایدار، مدیریت موثر منابع طبیعی و تقویت امنیت عمومی در منطقه باشد.