آب؛
معضل اصلی و راه حل نهایی

تالاب هورالعظیم از پیوند آب‌های دو رودخانه کرخه و دجله به وجود آمده.

ارتفاع منطقه بین ٥ تا ٨ متر از سطح دریای آزاد و شیب عمومی آن کمتر از ١ درصد از سوی شرق به غرب است.

متوسط دمای سالانه این منطقه حدود ٢٦/١ درجه سانتیگراد است؛ در این میان، دمای حداقل مطلق تا -١/٣ درجه و دمای حداکثر مطلق تا ٥٢ درجه به ثبت رسیده است. میانگین حداکثر و حداقل دمای منطقه به ترتیب ٣٩/٩ و ١٢/٥ درجه سانتیگراد است.

این تالاب بزرگ‌ترین تالاب استان خوزستان و یادگاریست از تالاب‌های بزرگ بین‌النهرین که دیرزمانی بزرگ‌ترین تالاب جهان بوده است؛ پهنه‌ای که یک سوم آن در داخل مرزهای ایران و دو سومش در خاک عراق است.

داده‌های بلندمدت حاکی از وقوع ٪٦٤ بارندگی در فصل پاییز، ٪٣٥ در فصل زمستان و ٪١ نیز بارش‌های پراکنده در بهار است؛ با این حال، بارش‌های نامتعارف در بهار، طی سال‌های اخیر، گزارش شده است.

این تالاب که در حال حاضر حدود ١٢٠ هزار هکتار وسعت دارد، درست بر مرز ایران و عراق قرار گرفته است.

در مطالعات دو دهه‌ی اخیر، تغییرات حدود پهنه‌های آبی هورالعظیم بین ٪١٢الی ٪٧٦ متغییر بوده است. هورالعظیم در حال حاضر تنها از سرشاخته‌های کرخه آبدهی می‌شود و این اکوسیستم در سمت عراق تقریبا به صورت کامل نابود شده است.

سردترین ماه سال بهمن ماه و گرم‌ترین ماه‌های سال خرداد و تیرماه رده‌بندی شده‌اند.

اقلیم کلی استان خشک و حاره‌ایست و رژیم بارندگی منطقه از نوع مدیترانه‌ای‌ست؛ ماه‌های آبان و اسفند پربارش‌ترین و ماههای خرداد تا مهر، ماه‌های خشک و بی‌بارش این منطقه‌اند.

محرومیت مردمان
از آب سالم

بومی نشینان هورالعظیم از ابتدایی‌ترین امکانات رفاهی مانند آب شرب سالم، انرژی قابل اطمینان و راه‌های دسترسی ایمن محروم اند، در حالیکه این تالاب روزگاری یکی از غنی‌ترین منابع طبیعی بوده و هنوز هم از اهمیت زیست محیطی بالایی برای انسان‌ها و صدها گونه جانوری دیگر برخوردار است.

قوانین حامی
تالاب هورالعظیم

مواد
1، 46، 48

قانون توزیع عادلانه آب 1361

مواد
2، 3، 5، 6، 7، 17

آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب 1374

مواد
1، 3، 4

آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب 1374

مواد
5، 6

آیین نامه جلوگیری از آلودگی آب 1374

شرایط امنیتی منطقه

هورالعظیم در امتداد مرز ایران و عراق گسترش یافته، به همین دلیل، از آغاز جنگ، منطقه با تراکم بالایی مین‌گذاری شده است. قسمت ایرانی و عراقی این تالاب توسط دایک (دژ) مرزی تفکیک شده‌اند، افزون بر این، تالاب در زمان جنگ به پنج مخزن اصلی، از شمال به جنوب، بخش‌بندی شده، تا مسیرها و جاده‌های دسترسی، توسط ارتش و مرزبانی، برای محافظت و دسترسی بهتر ایجاد شود.

مزاحم دیروز، منجی امروز

دایک مرزی که روزی منجر به تفکیک اکوسیستم هورالعظیم شده بود، امروز ناجی آن است. اگر این دایک‌ها در منطقه قرار نداشت، دهه‌ها پیش تمام تالاب خشک شده بود، چرا که شیب تالاب به سمت عراق است که امروز کاملا خشک شده و از دجله آبی به آن وارد نمی‌شود.

رود کرخه

کرخه سومین رود بلند ایران پس از کارون و سفید رود است. این رود که از به هم پیوستن دو رودخانه زال و سیمره در اندیمشک تشکیل شده، پس از طی مسیری نزدیک به ٧٥٥ کیلومتر، به تالاب هورالعظیم می‌ریزد. نام کرخه از نام باستانی کوردوخ یا کوردخه، منتسب به شهری به همین نام در منطقه شوش (کورا) گرفته شده است؛ به همین دلیل، یکی از انشعابات فرعی آن را کرخه کور می‌نامند. رودخانه نیسان در حوزه کرخه جنوبی از زیر شاخه‌های رودخانه کرخه است که از منطقه رفیع وارد تالاب هورالعظیم می‌شود.

آبدهی تالاب

هورالعظیم در سمت ایران از طریق انشعابات رودخانه کرخه و پس آب‌های کشاورزی و صنعتی آبدهی می‌شود؛ تعداد این انشعابات در فصل‌های مختلف سال متفاوت است و مهم‌ترین آن‌ها رودهای کرخه، کورکرخه، هوفل و کرخه-نیسان هستند.

نقش ایران در بحران آبی حوزه ی رود دجله

طبق پژوهش‌های انجام شده، اقدامات ایران روی حوضه آبریز دجله و فرات تاثیر کمی داشته و کل تاثیر ایران بر این حوضه فقط ٢ درصد است، درحالی که ترکیه با ٪٥٩ و عراق و سوریه با ٪٣٩ بیشترین تاثیرات را بر این حوضه داشته اند.

نقصان تصاویر هوایی

تصاویر هوایی از تالاب هورالعظیم همواره حامل اطلاعات دقیقی نیستند، چرا که با وجود مشاهده سطح آب، نمی توان عمق آن را تشخیص داد؛ عمق آب از ٢٠ تا ٣٠٠ سانتی‌متر متغیر است. در سال ١٤٠٠ مخازن هورالعظیم در ایران حدود ١٠١٩ کیلومتر مربع وسعت داشت که ٪٨٧ مخازن را دربر می‌گرفت.

نقش بازیگران بین‌المللی و فرامنطقه‌ای

سدسازی غیر اصولی

سوریه با احداث سد اسد با ظرفیت ١١ میلیارد متر مکعب (یعنی حدود سه برابر سد کرخه که بزرگترین سد ایران است) ورودی فرات را به عراق کاهش داده و باعث افزایش تولید گرد و غبار در این کشور شده است که با توجه به جهت وزش باد از غرب به شرق، ایران را هم متاثر کرده است.

سدسازی

سد سازی بی‌رویه و عدم تخصیص به موقع و صحیح حق آبه تالاب‌ها علل اصلی ویرانی تالا ب‌های ایران در سالهای اخیر بوده‌اند. امروز حدود ٤٩ سد و آب‌بند در حوضه‌های آبریز کرخه در مراحل مطالعه، اجرا یا بهره برداری‌اند. در این میان مهم‌ترین چالش هورالعظیم موضوع حکمرانی موثر میان مهم‌ترین نقش‌افرینان یعنی وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نفت و بازیگران فرامنطقه‌ای است تا تعادلی سالم میان توسعه اقتصادی و پایداری منطقه تظمین شود.

زمان تخصیص حق آبه

در موضوع زمان تخصیص حق آبه -متاسفانه- در فصل‌های خشک و سال‌های کم بارش که تالاب به حق آبه خود بیش از هر زمان دیگر نیاز دارد، آب‌های رها شده برای تالاب ناکافی ست، در حالی که بخش عمده‌ای از آن -در مسیر- برای مصارف صنعتی و کشاورزی، ربوده می‌شود.

فشار کارون

همچنین شرایط بغرنج رود کارون و کم آبی‌های اخیر، منجر به فشار نابودکننده‌ای به کرخه، به‌عنوان منبع اصلی تامین آب شرب مردم خوزستان و اهواز، شده است.

مدیریت آب

وضعیت آب در سال‌های اخیر، در حوزه آبی دجله و فرات، بدتر شده و جریان آب از ترکیه در مقایسه با سال ٢٠٠٠ میلادی، ٧٥ درصد کمتر شده است. با توجه به این که در سال‌های اخیر میزان بارندگی فرق عمده‌ای نکرده، نقش ترکیه در کاهش آب نمایان‌تر می‌شود. به نظر می‌رسد وضعیت داخلی و سیاسی آشفته عراق و سوریه نیز، دست ترکیه را در عدم پاسخگویی باز گذاشته است.

نقش آفرین اصلی

اکنون بیش از ١٠٤ سد بر روی دو رود دجله و فرات در خاک ترکیه وجود دارد. از دهه هشتاد، سیاست‌های دولت ترکیه در مهار سرشاخه‌های دجله و فرات، آسیب‌های فراوانی را بر زندگی مردم این کشور و همین طور مردم سوریه، عراق و حتی خوزستان وارد آورده است.

سیاست‌های صدام

بین سال‌های ١٩٩٠ تا ،١٩٩٢ دولت صدام حسین تلاش کرد تا این تالاب را خشک کند، چون تصور می‌کرد گروه‌های مسلحی در این محل زندگی می‌کنند. در پی این اقدام، بیشتر ساکنان این منطقه، به شهرها و گروهی نیز به ایران نقل مکان کردند. تا سال ٢٠٠٣ و سقوط صدام که آب دوباره به این منطقه باز شد، بیشتر از نود درصد تالاب خشک شده بود که پس از آبدهی مجدد حدود ٪٣٠ آن احیا شد.

اوج بی‌مسئولیتی

امروز در عراق سدهای بسیاری در مسیر دجله واقع شده و پروژه‌های مشابهی نیز در دستور کار این کشور برای تاسیس سدها و آب‌بندهای جدید قرار دارد. این در حالی‌ست که عراق عموما در فضاهای بین‌المللی و داخلی‌اش ایران را در سرنوشت هور العظیم مقصر نشان می‌دهد و می‌خواهد رود کرخه را به‌عنوان منبع اصلی آب تالاب معرفی کند.

تخریب کامل

آخرین تصاویر ماهواره‌ای از هورالعظیم نشان می‌دهد عراق به دلایل مختلفی مانند سوءمدیریت، عدم توجه به حساسیت‌های زیستی محیط در استخراج نفت و کشاورزی غیراصولی، بخش عراقی تالاب را به ورطه نابودی کشانده است.

کشاورزی و صنایع غیراصولی

کشت برنج و محصولات آب بر، در مسیر انشعابات کرخه، یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌ها را به هورالعظیم وارد کرده است. به‌علاوه، پرورش ماهی در قفس و صنایع نیشکر که زه آب‌های صنعتی مخربی تولید می‌کنند، مستقیما در سلامت تالاب نقش دارند؛ چرا که مخازن جنوبی تالاب عموما توسط پس آب‌های کشاورزی و صنعتی آب‌دهی می‌شوند.

کانون ریزگردها

مخزن شماره پنج تالاب که در جنوبی‌ترین نقطه‌ی آن قرار دارد، امروز به‌عنوان یکی از مراکز انتشار ریزگردهای خوزستان به‌شمار می‌آید که عمده دلیل آن، انجام پروژه‌های نفتی، بدون در نظرگرفتن حساسیت‌های محیط زیستی بوده که منجر به خشک شدن وسعت زیادی از تالاب در سال‌های گذشته شده است.

آتش سوزی

تنها در سال ١٤٠٢ حدود ٦٣٠ هکتار از نیزارهای تالاب، در بخش عراقی، در آتش سوخت، بدون اینکه کشور عراق برای مهار آن اقدام خاصی انجام دهد. در سال‌های اخیر، به دلیل خشکسالی‌های پیاپی و اقدامات خرابکارانه انسانی، آتش‌سوزی‌های مختلفی در تالاب رخ داده است که برخی از آنها حتی منجر به تلف شدن گاومیش‌های رودخانه‌ای و از بین رفتن برخی از پرندگان ساکن تالاب شد. در آتش سوزی سال ٩٧ نیز که بیش از ١٠ روز ادامه داشت، افزون بر از ١٧ هزار هکتار از تالاب هورالعظیم در آتش سوخت که یک هزار و ٨٠٠ هکتار آن در خاک ایران و مابقی در بخش عراقی این تالاب مرزی بود.